Imam potrebu, ali i dužnost da se osvrnem u odnosu na aktuelni ekonomski trenutak u Kotoru, gradu u kojem sam rođen i kojeg beskrajno volim, ali i na njegov budući razvoj u nekim adekvatnijim i stabilnijim okolnostima. U ovom trenutku mislim da je ključno sagledati reperkusije COVID-19 na privredu i finansije Kotora. Prevashodno da navedeno sagledamo sa makronivoa.
Foto: Ranko MarašKOTOR IMA 0,21 STACIONARNIH GOSTIJU U ODNOSU NA KRUZING GOSTA, DOK JE U DUBROVNIKU 1,33 STACIONARNA GOSTA U ODNOSU NA JEDNOG KRUZING GOSTA, A U SPLITU 2,85. DAKLE, U SUSJEDNIM DESTINACIJAMA, BEZ OBZIRA NA OZBILJAN RAZVOJ KRUZING TURIZMA I DALJE DOMINIRAJU STACIONARNI GOSTI
Neophodan sveobuhvatan plan na nivou čitave destinacije
Ekonomije koje su uglavnom bazirane na sektor usluga, odnosno turizma će biti drastično oštećene COVID -19 pandemijom govore i nove projekcije MMF-a, od 13. oktobra 2020. godine, u smislu dodatnog pada GDP u odnosu na projekcije iz aprila 2020. godine (Španija sa -8% na -12.8%, Portugal sa -8% na -10%, Italija sa -9% na -10.6%, Francuska sa -7,2% na -9,8%, Malta sa -2.8% na -7.9%, itd…). Što se tiče projekcije za Crnu Goru, mislim da je prognoza dodatnog pada GDP realistična i zasnovana na skromnom turističkom prometu, tokom mjeseci kada je predviđen pik sezone, a pored poznate situacije kako sa nepovoljnom internom epidemiološkom slikom u Crnoj Gori (što će nesumnjivo biti glavni faktor pri opservaciji turističkih destinacija u budućnosti), tako i u okviru određenih emitivnih tržišta, mislim da je pored navedenih faktora na pad (organizovanog) turističkog prometa značajno uticala činjenica što je Crna Gora primarno avio destinacija. Naime, sumarno sagledavajući tendencije u prvih osam mjeseci 2020. godine, sličan pad su imale i ostale avio destinacije kada je broj turističkih dolazaka u pitanju: Kipar 84%,Turska 78%, Španija 89%, kao i dio Hrvatske, gdje je avio saobraćaj ključan vid transfera (pad dolazaka u Dubrovačko-neretvanskoj županiji od 78%, dok su za ključna emitivna tržišta često dostupni Istra i Kvarner zabilježili značajno manji pad u rangu od 58% do 52%). 
Smatram da su reprekusije ozbiljne i na lokalnom nivou, ne samo za Kotor, već za sve opštine čija je privreda bazirana na turizmu i generalno na sektoru usluga. Nemam uvid u detaljne kategorije budžeta, ali sagledavajući neke komparativne primjere, uticaj COVID-19 se osjetio ne samo na redovne prihode od turizma, poput turističke takse i naplate ulaznica za bedeme, već i na redovno servisiranje poreza i prireza na dohodak, kao i poreza na nepokretnosti, jer su turistički poslodavci ili djelatnosti koje se naslanjaju na turizam maltene izgubili ili na minimum sveli core business. Ekonomski inžinjering daljeg razvoja je potrebno kreirati metodom višestrukog scenarija, od optimističkog do konzervativnog i kada su prihodi od kruzing turizma, kako onih direktnih koji se odnose na Luku Kotor, ali i indirektne, koje se odnose na multiplikovanje istih na ostale djelatnosti. Po relevantnim anketama, ti pokazatelji idu i do 20 miliona eura potrošnje na nivou destinacije. Navedeno podrazumijeva jedan sveobuhvatan plan na nivou čitave destinacije, gdje bi se sagledali svi negativni efekti COVID-19, i kako bi se shodno TALC metodi, fazno predvidio oporavak destinacije. Paralelno sa navedenim, treba donijeti i dugoročnu ekonomsku i turističku strategiju, koja bi opredjeljivala razvoj Kotora nakon toga, u normalnim okolnostima. Evidentnu finansijsku izloženost imaju i lokalne turističke organizacije, i mislim da će iste umnogome morati mijenjati svoje biznis modele, u smislu racionalizacije troškova, sektorske organizacije i potpunog prelaska na digitalni marketing.
EMITIVNA TRŽIŠTA
Potrebno je voditi računa da u tom periodu većina targetiranih emitivnih tržišta (i u domenu stacionarnog i u domenu kruzing turizma) neće imati isti diskrecioni dohodak te je potrebno predvidjeti cjenovnu volatilnost i prilagođavanje u tom smislu (ne nužno cjenovna erozija, već besplatno uključenje određenih proizvoda koji su odvojeno tretirani u prethodnom periodu, itd)…
Neumjesno potencijale Kotora svoditi samo na turističke
Kotor ima značajan potencijal i u domenu zelene ekonomije, i u domenu biznis inkubatora za mala i srednja preduzeća i start-up ove, kao i u domenu dalje valorizacije Industrijske zone. Kotor treba da bude i univerzitetski centar, sa jasno integrisanim organizacionim i promocionim aktivnostima u tom dijelu. Tu disperziju i diverzifikaciju privrednih djelatnosti je važno napraviti i zbog održivosti budžeta, ali i zbog povećanja zaposlenosti i povećanja investicione potentnosti destinacije. Međutim, ono što se urgentno mora riješiti su komunalna pitanja, prevashodno mislim na integralno upravljanje parking prostorom i povećanjem broja parking mjesta ( po mojoj računici, u užem urbanom jezgru nedostaje makar 22%), kao i redovnost vodosnabdijevanja. Ipak su u svemu najbitniji ljudski resursi i to sagledavajući dva aspekta.
Prvo, mislim da nezanemarljiv broj Kotorana sticajem okolnosti ili silom prilika radi u drugim sredinama, a mogli bi viseštruko koristiti upravo Kotoru. Takođe, mislim da bi od uglednih Kotorana van Kotora se mogao i trebao napraviti tim koji bi radio na promociji Kotora kao turističke, investicione i generalno destinacije koja ima sve uslove za dalji privredni razvoj. Potrebno je definisati ključne trajektorije razvoja Kotora kao turističke destinacije, sa posebnim naglaskom na onim razvojnim oblastima koje bi navedenu destinaciju učinilo otpornijim na krize i ekonomske šokove. Osnovica budućeg razvoja je prvenstveno bazirana na prevazilaženju ovog izuzetno teškog perioda, uzimajući u obzir pomenuti metod višestrukog scenarija, kako ne bi nijedna opcija izazvala drastične šokove po budžet. Naredni period će obilježiti volatilnost cijena, izražena elastičnost turističke tražnje, nestabilnost u organizovanim distributivnim kanalima, kao i u domenu kruzing turizma.
Neophodan ubrzani razvoj stacionarnog turizma
Neophodan je ubrzani razvoj stacionarnog turizma, uz maksimalno poštovanje prostornih i ambijentalnih načela. Ključni razlozi za navedeno su: veća disperzija tržišnog rizika i manja zavisnost od kruzing turizma. Kotor ima 0,21 stacionarnih gostiju u odnosu na kruzing gosta, dok je u Dubrovniku 1,33 stacionarna gosta u odnosu na jednog kruzing gosta, a u Splitu 2,85. Dakle, u susjednim destinacijama, bez obzira na ozbiljan razvoj kruzing turizma i dalje dominiraju stacionarni gosti. To jasno ukazuje koliko se mora podržati i jačati stacionarni turizam, bez obzira na respekt prema iskazanim prihodima od kruzing turizma u prethodnom periodu.
Razvoj hotelskih kapaciteta
Razvoj hotelskih kapaciteta u odnosu na smanjenje privatnog smještaja i ekstenzija sezone treba biti prevashodno putem razvoja kongresnog i sportskog turizma. Prostorni plan posebne namjene za obalno područje u model rasta smještajnih kapaciteta opštine Kotor do 2030. godine predviđa rast broja kreveta u hotelima na 3.097 u odnosu na 1.267 kreveta (po podacima Monstat-a za 2018.godinu). Dio tih kapaciteta je već obezbijeđen kroz izgradnju Blue Bay resort-a u Stolivu sa više od 200 kreveta, ali za dalji razvoj hotelskih kapaciteta je neophodno valorizovati lokacije u samom centru grada, na području bivšeg Fjorda (230 kreveta) i URC-a (130 kreveta)/ po DSL sektor 16. To bi zasigurno povećalo i zaposlenost na nivou Kotora sa cca. 0.4 zaposlena po krevetu. Ovdje treba sagledati i eventualnu izmjenu Zakona o turizmu po ugledu na primjere iz okruženja. Recimo, u Srbiji je, zakonskim izmjenama (riječ o Zakon o turizmu u tom periodu) u tom pogledu još 2009. godine, tačnije uvođenjem rigoroznih penala na godišnjem nivou ukoliko se u zakonskom roku ne privedu namjeni i kategoriji lokacije u prioritetnim turističkim destinacijama (naravno, odnosi se na objekte koji u potpunosti imaju riješen imovinsko-pravni status), direktno stimulisana izgradnja hotelskih kapaciteta. Samo u Beogradu je taj broj narastao od 51 hotela u 2009. godini, na 122 hotela u 2019. godini. Dio hotelskih kapaciteta treba obezbijediti kroz model integracije privatnog smještaja, odnosno njegove konverzije u difuzne i integralne hotele (procijenjena mogućnost objedinjavanja oko preko 1.000 kategorizovanih kreveta) i to: difuzni hoteli (Stari grad Kotor i Perast), integralni hoteli (Dobrota, Risan, Kostanjica, Muo, Prčanj, Stoliv). Treba odraditi mapiranje luksuznih kuća za odmor (recimo, posebno značajno za britansko tržište) i potencijalnih integralnih hotela u ruralnim područijima.
Kruzing turizam (konekcija sa kulturnim i izletničkim turizmom)
Treba reći da se 72% prometa ostvaruje tokom perioda maj-septembar, što u tom periodu generiše veliki pritisak na uže urbano jezgro, odnosno od 2,56 do 3,08 kruzing gostiju u odnosu na jednog domicilnog stanovnika u Starom gradu (znatno više od EU standarda nosivosti od 1,6). Potrebno je mnogo bolje valorizovati bedeme, pogotovo frontalni dio, i time relaksirati osnovne koridore u Starom gradu. U susjednim destinacijama, recimo u Dubrovniku, po zvaničnim podacima, gotovo kompletan kontigent izletnika sa kruzera obiđe gradske bedeme, znači kompletna potrošnja je vezana za destinaciju. Pored uređenja bedema, a u cilju dalje relaksacije užeg urbanog jezgra i razvoja kulturnog turizma, potrebna je izgradnja nekoliko izletišta i vidikovaca van užeg urbanog jezgra (recimo na starom putu u Škaljarima ka Kavču)…, valorizacija fortifikacijskih objekata u turističke svrhe, recimo poput tvrđave Goražda.
Risan kao mikro destinacija
Smatram da je nedovoljno iskorišten potencijal Risna kao mikro destinacije, gdje kao ključne projekte u narednom periodu vidim: izgradnju manje luke sa 150 vezova, adaptaciju hotela Teuta (cca. 300 kreveta) kao stožera daljeg turističkog razvoja Risna i obnovu, odnosno valorizaciju Doma za kulturu po definisanim zakonskim modelima, ali i turističku valorizaciju zadužbine Ljubatovića.
Pogled na RisanSportska infrastruktura i sportski reputacioni kapital
Ukoliko se želi dalji razvoj sportskog turizma, to apsolutno nije moguće ukoliko razvoj smještajnih kapaciteta ne prati i razvoj sportske infrastrukture. Prvenstveno tu mislim na sportske objekte koji omogućavaju međunarodnu vizibilnost Kotora. Urgentan je završetak radova (koji predugo traju i koji već sada imaju značajne negativne i sociološke i sportske i ekonomske reperkusije) na kotorskom bazenu conditio sine qua non u tom pogledu. To govorim kao čovjek koji je upravo na tom bazenu započeo sportsku karijeru, ali i stekao neka prijateljstva za cijeli život. Nije dovoljno iskorišten sportski reputacioni kapital destinacije i brendiranje destinacije u domenu sportskog turizma u kontekstu destinacije evropskih šampiona (rijetko koja destinacija ima evropske prvake i u klupskom i u reprezentativnom sportu).
.jpg)
-100x100-rez.jpg)
.jpg)