Moramo se privići na novu realnost

Uticaj pandemije COVID-19 na sektor turizma i put prevazilaska posljedica
Pandemija COVID-19 je produkovala trusnu situaciju na kompletnom turističkom tržištu, i proizvela ogromne gubitke za ovaj vid industrije. Pošto turizam čini gotovo 25% crnogorskog GDP-a sa indirektnim efektima, neophodno je detaljno izanalizirati sve efekte po ovom osnovu, počevši od globalnog nivoa, a situaciju svakako trebamo pratiti na dnevnom nivou.

Prognoze uticaja COVID-19 na turizam na globalnom nivou
Prognoze OECD-a početkom marta 2020.godine u pogledu negativnog uticaja pandemije COVID-19 po NIGEM makroekonomskom modelu se kreću od 0,5 do 1,5 odsto. U zavisnosti od spreda pandemije, McKinsey u projekciji od 13-og aprila 2020.godine prognozira pad svjetskog GDP od 1.5% do 4.4%, a u Eurozoni od 4.4% do 9.7%. MMF procjenjuje negativni impakt COVID-19 na globalni GDP od 3%, ali sa značajnim rastom od 5.8% u odnosu na 2021. godinu. Prognoze negativnog impakta na GDP zapadnoevropskih zemalja se kreću negdje u rasponu od -6.5% do -9.1% što takođe treba da sagledamo u smislu buduće potrošnje turističkih konzumenata. Takođe treba da sagledamo i procjenu MMF-a kada je Crna Gora u pitanju, gdje je predviđen pad GDP-a od 9%, ali i projektovani rast od 6.5% u 2021. godini.

Prognoze Udruženja civilnog vazduhoplovstva (ICAO) i Savjeta internacionalnih aerodroma (ACI)
ACI (Savjet internacionalnih aerodroma) ukazuje na projektovani pad putnika od 38% na globalnom nivou, i 45% pada prihoda aerodroma. ICAO (organizacija međunarodnog civilnog vazduhoplovstva), u optimističkom scenariju, po kojem bi smirivanje pandemije na globalnom nivou bilo krajem maja 2020. godine, za 9 mjeseci 2020. godine, predviđa pad broja putnika od 41% do 56% na globalnom nivou, odnosno 160 do 218 milijardi dolara kada su u pitanju prihodi.

TURIZAM U KONTROLISANIM USLOVIMA
Turizam će se ove godine (možda i sljedeće - do pronalaska vakcine) odvijati u kontrolisanim uslovima, poštovanjem pravila fizičke distance, što će vrlo vjerovatno implicirati uvođenjem novih zakonomjernosti, poput ukidanja švedskog stola, posebnih pravila za korištenje lifta, itd. To će implicirati zaokret ka vrstama turizma i smještaju sa što manje kontakata, poput malih porodičnih hotela, kvalitetnog apartmanskog smještaja i izolovanih vila. Poseban izazov će imati poslenici u onim vrstama turističkih aktivnosti, sa izraženim stepenom kolektiviteta, poput kruzing turizma, resort hotela, izletničkog turizma i plaža.
Elastičnost tražnje:  Uzimajući u obzir elastičnost turističke tražnje u odnosu na ekonomske i neekonomske faktore, treba pažljivo sagledati cjenovnu politiku za 2020. ali i 2021. godinu, a kada su u pitanju dosadašnja targetirana emitivna tržišta. Finansijska potentnost emitivnih tržista: Da podsjetim: projektovani rast GDP u 2021. godini kada je Evropa u pitanju iznosi 4.5% (dakle, ne može nadomjestiti ovogodišnji pad od 6.6%), dok kod Rusije isti iznosi 3.5% (projektovani pad u 2020. godini 5.5%), što znači da diskrecioni dohodak neće biti na nivou prije same pandemije.
Klasterizacija:  Raduje me sastanak ministara turizma EU u pogledu zajedničkog nastupa kada su u pitanju COVID protokoli, što predstavlja određeni vid klasterizacije. Dugo se zalažem za navedeni vid ukrupnjavanja turističkog proizvoda, kako unutar turističkog proizvoda Crne Gore, tako i u obliku saradnje sa susjednim destinacijama, kada je u pitanju targetiranje emitivnih tržišta, gdje imamo zajednički tržišni interes.
TALC proces:  Do konačnog oporavka, turizam će prolaziti kroz TALC (Tourist are life cycle), proces sličan životnom ciklusu turističke destinacije, dok ne dođe u “mirnu luku” potrošnje nivoa prije pandemije. Očekivani period završetka svih faza u ovom ciklusu je između 15 i 20 mjeseci.

Prognoze Svjetske turističke organizacije (UNWTO) i Svjetskog savjeta za turizam i putovanja (WTTC)
Svjetski savjet za turizam i putovanja u saopštenju od 27. aprila 2020. godine konstatuje da je 100 miliona radnih mjesta u sektoru turizma i putovanja ugroženo, što je 30% više nego prije mjesec dana. Od toga se na region Azije i Pacifika odnosi 63 miliona radnih mjesta, a na Evropu 13 miliona. UNWTO u svom istraživanja od 24. marta 2020. godine procjenjuje da bi u 2020- oj godini globalni turistički dolasci mogli pasti između 20-30%, što značajno odstupa od predikcija predviđenog rasta od 3% do 4% početkom januara 2020. godine. To bi moglo prerasti u gubitak od 30 do 50 milijardi američkih dolara potrošnje od strane međunarodnih posjetilaca, odnosno međunarodnih primanja od turizma. UNWTO već sada barata sa novom procjenom gubitka od 300 do 450 miliona dolara, ukoliko uključimo i indirektne efekte. U izvještaju od 17. aprila 2020. godine, UNWTO navodi da je čak 96% zemalja u svijetu uvelo potpune restrikcije, kada su putovanja u pitanju, a u Evropi 93%.

Vladine mjere
Svjetski savjet za turizam i putovanja (WTTC) naglašava da je u ovakvim vrstama krize krucijalna sinergija privatnog i javnog sektora, pomoć države u domenu likvidnosti kompanija, pokrića osnovnih operativnih troškova, kao i odlaganja fiskalnih zahvatanja. Stoga, mislim da su Vladine mjere svojevrstan bajpas u mjeri mogućeg, uvažavajući nivo javnog duga i održivost javnih finansija, ali i vodeći računa o nekom narednom zapošljavanju u periodu nakon postepene stabilizacije privrede. Dodatna logistika navedenim mjerama su programi IRF-a za likvidnost, na kojem je takođe veliki teret sagledavanja i obrade svih zahtjeva privrednih subjekata u tom pogledu i promptnog odlučivanja.

I NAKON RELAKSIRANJA MJERA, POČETAK RADA ZA UGOSTITELJSKE I HOTELSKE OBJEKTE ĆE BITI ULAZAK U “NOVU REALNOST”, JER SE NE MOŽEMO ZAVARAVATI DA ĆE OSTAJANJEM NA SNAZI MEHANIZMA FIZIČKE DISTANCE I POŠTOVANJA SVIH PROTOKOLA U TOM SMISLU, BITI MOGUĆ POVRATAK NA PREĐAŠNJE STANJE.

Veoma važna je i uloga i bankarskog sektora, za koji smatram da je u cilju ekspanzivnog privrednog oporavka, neophodno da se adekvatno prilagodi trenutnoj situaciji. U komunikaciji sa privrednim udruženjima i socijalnim partnerima sam siguran da će ukoliko bude bilo potrebno, biti i detaljnije iskomunicirane u smislu njihove operacionalizacije i adekvatnog targetiranja svakog subjekta koji je prestao da radi ili subjekta čije je poslovanje djelimično ugroženo. Mišljenja sam da svaki od navedenih turističkih subjekata mora da ima jasan izbalansiran sanacioni plan na kratak i srednji rok, jer novac treba biti uložen upravo u očuvanje pune operabilnosti objekata, ali i očuvanja radnih mjesta, što ćemo najbolje vidjeti putem njegovog toka gotovine (cash flow-a) na kratak i srednji rok, ali i sagledavanja svih kategorija bilansa uspjeha.

Kada je u pitanju relaksiranje mjera, stava sam da ih treba sprovoditi fazno i studiozno, ne ruinirajući rezultate koje su postigli zdravstveni stručnjaci. Moraju postojati jasno ispisani protokoli i standardne operativne procedure kada je u pitanju svaki segment turističke djelatnosti u odnosu na postojeću situaciju sa COVID-19.

SVJETSKI SAVJET ZA TURIZAM I PUTOVANJA U SAOPŠTENJU OD 27. APRILA 2020. GODINE KONSTATUJE DA JE 100 MILIONA RADNIH MJESTA U SEKTORU TURIZMA I PUTOVANJA UGROŽENO, ŠTO JE 30% VIŠE NEGO PRIJE MJESEC DANA

Prognoze za crnogorski turizam
Prvenstveno da naglasim da je ova kriza ukazala vulnerabilnost privrede zemalja koje se oslanjaju na sektor usluga, posebno na turizam. Tako je po MMF-ovim predikcijama, projektovani pad GDP u 2020. godini Grčke 10%, Italije 9%, Hrvatske 9%, Španije 8%, Portugala 8%, što je vrlo slično scenariju kada je u pitanju pad crnogorskog GDP-a. To nam govori da je potrebno sagledati drugačiju diverzifikaciju privrede i zaokret ka resursima kojima Crna Gora takođe raspolaže, poput energetike i poljoprivrede, kao i klastersko uvezivanje poljoprivrede sa turizmom. Dalje, kada je turizam u pitanju, mislim da je u ovom trenutku prioritet očuvati supstancu, napraviti maksimalnu ekstenziju ljetnjeg dijela sezone, jer su ovo kontrolisani uslovi i ne možemo ih upoređivati sa stanjem redovnog turističkog prometa. I nakon relaksiranja mjera, početak rada za ugostiteljske i hotelske objekte će biti ulazak u “novu realnost”, jer se ne možemo zavaravati da će ostajanjem na snazi mehanizma fizičke distance (a po procjeni zdravstvenih eksperata ista je ključna u ovom trenutku kada je u pitanju očuvanje javnog zdravlja) i poštovanja svih protokola u tom smislu, biti moguć povratak na pređašnje stanje. Na kratak rok, dubiozno se treba posvetiti individualnom turističkom prometu, pogotovo gostima koji mogu doći putem drumskog saobraćaja, last minute gostima i sagledati mogućnosti cjenovnog prilagođavanja u tom domenu, jer je pitanje koliko se u ovakvim okolnostima, i u periodu neposredno nakon njega, može uticati na organizovati turistički promet. Optimalan je momenat i za detaljniju analizu regionalnog turističkog tržišta i gradiranja u segmentu diskrecionog dohotka.

POTREBNO JE SAGLEDATI DRUGACIJU DIVERZIFIKACIJU PRIVREDE I ZAOKRET KA RESURSIMA KOJIMA CRNA GORA TAKOĐE RASPOLAŽE, POPUT ENERGETIKE I POLJOPRIVREDE, KAO I KLASTERSKO UVEZI-VANJE POLJOPRIVREDE SA TURIZMOM

Marketinška kampanja i marketinški alati
U marketinškom smislu, mislim da treba maksimalno iskoristiti mogućnost digitalnog marketinga. Po meni, adekvatan ogledan primjer je Grčka, koja pokreće onlajn platformu “Grčka od kuće”, koja afirmiše ostanak kod kuće tokom ovog perioda, ali i upravo korištenje istog za afirmisanje imidža destinacije, što privlači pažnju potencijalnih emitivnih tržišta na globalnom nivou. Slično je i sa kampanjom Hrvatske “Croatia long distance love.” Po meni, to je izuzetno važno, jer uzimajući u obzir istraživanje MMGY, jedne od najvećih globalnih agencija za integralne komunikacije u hospitality industriji, potencijalni turistički konzumenti započinju donošenje odluke o putovanju 45 do 90 dana od vrhunca epidemije na posmatranom emitivnom tržištu. U domenu instrumenata marketinga, pomenuo bih i mogućnost korištenja vaučera, u smislu da ukoliko ste u ovom periodu uplatili aranžman da ga možete iskoristiti i nakon toga. Francuska je usvojila zakon po ovom osnovu, Hrvatska razmatra navedenu opciju.