Odoljele zubu vremena, svijet nema takve građevine

Austro-ugarske fortifikacije u Boki – zaboravljena graditeljska baština i nepriznati spomenici kulture

Boka Kotorska - pojasna tvrđava sa ratnom lukom koštala je 175 miliona maraka, a kada je bila najpotrebnija bila je neupotrebljiva i prevaziđena. Evropski poznavaoci fortifikacije uvjeravaju me da imamo biser i najočuvanije objekte, ali su vrlo iznenađeni našim odnosom prema njima - kaže Pavićević

Tvrđave građene u Boki su za turiste pravo otkrovenje, ljubiteljima šetnji po prirodi njihovi pristupni putevi su izuzetno atraktivne hajking-staze. Vojni eksperti i danas se dive stručnosti planera ovih tvrđava, a arhitekte ostaju fascinirane pred umješnošću njihovih graditelja koji su na vrlo nepristupačna mjesta iznijeli ogromne količine kamena, čelika i betona. 

Jedini koji do sada, makar formalno, nijesu prepoznali njihovu višestruku vrijednost su najodgovorniji ljudi u našem sistemu kulture koji austro-ugarskim fortifikacionim objektima na našem primorju, sa izuzetkom par slučajeva, još nijesu dali nikakav zakonski status onoga što ti objekti zapravo jesu – spomenici kulture i jedan od najatraktivnijih djelova graditeljskog nasljeđa u Crnoj Gori.

DEVASTACIJA PRIJETI

S obzirom na to, fortifikacije koje je od 1838. do 1914. na primorju, pogotovo u zoni Boke Kotorske i oko Budve, gradila austro-ugarska vojska i koje su odoljele svim napadima neprijatelja, zubu vremena i decenijskoj nebrizi, danas kao zakonom formalno nezaštićene, sve teže odolijevaju devastaciji.

Javnost ih je otkrila tek kada je penzionisani potpukovnik Radojica Pavićević objavio monografiju „WERK / Austrougarske tvrđave u Crnoj Gori“.

U knjizi je obrađeno oko 130 borbenih objekata, razvrstanih po vrstama i njihova uloga u cjelovitom sistemu ratne luke ,,Boka Kotorska“.

Autor monografije Radojica Pavićević „WERK / Austrougarske tvrđave u Crnoj Gori“

- Važno je napomenuti da je sav sistem utvrda, u stvari, jedna tvrđava, sa jednim komandantom, a svi njeni elementi, vojničkom logikom filigranski postavljeni u prostor, čine izuzetan sistem koji tek kao takva cjelina ostvaruje svoju funkciju. Pojasna tvrđava i ratna luka Boka Kotorska koštala je 175 miliona maraka, a kada je bila najpotrebnija (1914. godine), ona je bila neupotrebljiva i prevaziđena jer je u naoružanje uveden avion (napad iz vazduha) i gusjenica (brzina dejstva, blokiranje i obilazak jakih uporišta) - objašnjava Pavićević, entuzijasta za planinarstvo i vojnu istoriju, godinama je obilazio i istraživao austro-ugarske fortifikacije.

- Pred početak Prvog svjetskog rata bilo je u Boki oko 3.500 ljudi stalne tvrđavske posade, 218 tvrđavskih topova kalibra od 37 do 305 milimetara, 99 mitraljeza, 46 reflektora i devet torpednih cijevi. U to vrijeme, „Primorska tvrđava Boka“, kako je bio zvaničan naziv ovog kompleksnog fortifikacionog sistema, raspolaže sa tromjesečnim rezervama svih potreba za oko 36.000 vojnika i 6.700 konja - navodi Pavićević.

Vrmac

Vrmac- kalota sa ikonom

Čudesne građevine od kamena, čelika i betona oduševljavaju hiljade ljudi koji su ih mapirali kao nezaobilazne tačke na svojim turističkim hodočašćima kroz crnogorske vrleti. Čitav sistem imao je izvanrednu vojničku, ali i graditeljsku, arhitektonsku i kulturnu dimenziju, što bi danas moralo biti prepoznato i valorizovano i u turističkom smislu. 

 - Evropski poznavaoci fortifikacije uvjeravaju me da imamo biser i najočuvanije objekte, ali su vrlo iznenađeni našim odnosom prema njima. Najveća vrijednost fortifikacionog sistema oko Boke je njegova cjelovitost i činjenica da je dobar dio objekata koji ga čine u prilično dobrom stanju ili se makar mogu naći njihovi temelji - kazao je za Caffe Montenegro Pavićević dodajući da su ipak i pored naše nebrige neki objekti poput tvrđava Goražde i Vrmac u odličnom stanju. 

- U Boki ima i nekih zaista specifičnih i značajnih objekata kakve više nigdje u svijetu ne možete naći u takvom dobrom stanju očuvanosti. Svi oni imaju istorijsku, arhitektonsku, kulturološku vrijednost i značaj u međunarodnim okvirima. Mora da se radi. Krupan je to ulog. Tu se griješi samo jednom i šteta je nepopravljiva. Zbog toga niko nema pravo na grešku - tvrdi Pavićević. 

NAPUŠTENE FORTIFIKACIJE

Danas, kako ističe, razbacane i napuštene fortifikacije, pojedinačno, bude pažnju, neke su i izvor koristi mjesnom stanovništvu, ali kada se sagledaju cjelovito, dobija se jedan organizovan, dobro osmišljen i funkcionalan sistem koji pokazuje moderan (za to vrijeme) sastav odbrane.

- Slijedeći tehničke inovacije i logiku ratne vještine ovaj sistem projektovan u spoljni prostor proizveo je posebnu fortifikacijsku arhitekturu, koja i danas oduzima dah. Cilj mog rada bila je identifikacija tvrđave uz pomoć i obilazak arhiva Beča, Graca, Berlina, Beograda, Kotora, Cetinja, Herceg Novog, Budve, Subotice i pojedinaca koji su mi ljubazno ustupali materijale, kao i drugih dostupnih materijala uz terenski obilazak svake lokacije. Dio mog radnog angažovanja proveo sam u forovima na Brionima (Teget, Peneda, Mali Brioni) i na Turtijanu u Puli, a dio u forovima Boke Kotorske (Vrmac, Goražde, Grabovac i Radišević) i donekle osjetio svu toplu hladnoću tih moćnih građevina - priča naš sagovornik. 

Kako je istakao, zbog izuzetno povoljnog položaja i zaklonjenosti sa otvorenog mora Boka je kroz istoriju uvijek imala izuzetan značaj za različite civilizacije.

-  Za 114 godina Austrija (a od 1867. Austrougarska) je na prostoru Boke Kotorske razvila odbrambeni sistem preko tvrđava koji je bio jedan od četiri najveća takva odbrambena sistema u čitavoj Monarhiji. Sistem odbrane Boke Kotorske, kao i dijela južno od nje sve do rijeke Željeznice kod Bara, razvijao se zavisno od političkih, geostrategijskih, ekonomskih i velikog broja drugih faktora. Nekad se mijenjao i dnevno, a nekada je mirovao godinama - ističe Pavićević.

Tvđava Boka Kotorska razvijala se, kaže, na istorijskom nasljeđu ranijih osvajača, ali niko kao Austrougari ovom prostoru nije dao toliki značaj i utvrdio ga na taj način, a izgrađena infrastruktura (posebno puteva) i danas je većinom u upotrebi. 

- Tvrđava je rasla i razvijala se prvo kao zaprečna primorska tvrđava, a od 1882. do početka Prvog svjetskog rata u pojasnu, a pred Prvi svjetski rat prerasta u kopnenu tvrđavu. Intezivnije utvrđivanje, posebno ulaska u zaliv, izvršeno je polovinom XIX vijeka. Sve do tada situacija na ovom prostoru je stabilna, a interes Austrije nevelik. Početkom druge polovine XIX vijeka dolazi do značajnijih promjena na globalnom nivou što radikalno mijenja i odnos prema važnosti Boke i njenog utvđivanja - kaže Pavićević dodajući da ovaj period karakteriše i nagli razvoj nauke i tehnike koji vrlo brzo nalazi primjenu u oružanim snagama zbog čega se i sistem odbrane prilagođava novim zahtjevima. Sve ovo navodi na potrebu da se odbrambeni sistem tvrđave Boke Kotorske proširuje, ojačava i preoružava.

- Sve do 1882. godine fortifikacije u Boki Kotorskoj i na širem prostoru Budve, postavljene su u dvije linije, prva koja prati obalni pojas, a druga duž granice sa Crnom Gorom. Od 1882. godine pa sve do Prvog svjetskog rata tvrđava se širi i oko zaliva prave pojaseve odbrane sa jakim utvrđenjima na dominantnijim tačkama na zemljištu. Tvrđava prerasta u pojasnu sa tri odbrambene zone. Jednovremeno se izgrađuje i pomoćna odbrambena zona Budva – Spič - kazao je Pavićević. 

Od 1882. godine Boka Kotorska pretvorena je iz primorske zaprečne u pojasnu tvrđavu sa tri odbrambene zone: južnu – jadransku odbrambenu zonu; istočnu – lovćensku odbrambenu zonu; sjevernu – krivošijsku odbrambenu zonu.

Arza

Južna zona imala je tri odbrambene linije: 1. (punta Oštro – Mamula - Arza) 2. (Kobila – Kabala) 3. (Herceg Novi – Kumbor).

- Lovćenska istočna odbrambena zona obuhvatala je rejon Vrmac–Tivat–Trašte, ali je u tu zonu spadao zaliv Trašte sa forom Radišević, kao i obala južno od Obosnika skoro do rta Arza. Kotorski zaliv branjen je sa utvrđenog pojasa oko grada sa renoviranom citadelom sv. Ivan iznad varoši i ranije izgrađenim baterijama oko zaliva - objašnjava Pavićević. 

Forovi

For (latinski fortis, jak) je manje, stalno utvrđenje u sklopu pojasne tvrđave, urađeno tako da samostalno može da izvodi odbranu. Objedinjavao je na jednom mjestu ljudstvo, tehniku, municiju i sve ostale uslove za samostalan život, kao i za vođenje borbe. 

- Prvi forovi pojavili su se u XVIII vijeku kada je domet opsadne artiljerije postao toliki (oko 1000 m) da osim dejstva po tvrđavskim objektima omogućava i dejstvo po civilnim objektima unutar tvrđave - kaže Pavićević.

ODBRAMBENE ZONE

Sjeverna – krivošijska odbrambena zona bila je ujedno i kopnena odbrambena zona prema Crnoj Gori. 

- Sve do 1869. godine ovaj kraj je imao dvije tvrđavice u Dragalju i na Crkvicama, sa malim posadama i žandarmerijskom i carinskom službom. U poljskom tipu utvrđeni su vis Greben i utvrđenje u Donjim Ledenicama - naglašava Pavićević. 

Prema Grahovu rade se utvrđenja raspoređena u tri uzastopne linije (pojasa), a za zaštitu Risna i Perasta sa istoka izrađeni su na visoravni sela Ubalac forovi Šanik i Vranovo brdo.

Kobila donja

Kobila gornja

- Pred Prvi svjetski rat tvrđava Boka Kotorska sastavljena je od: devet utvrđenih gradova, četiri oklopljena fora, 28 forova različitih veličina i namjene, četiri zaprečne tvrđave, devet forova – baterija, dvije torpedne baterije, dvije flankirne baterije, 13 zaprečnih utvrđenja, 22 baterije polu stalnog tipa, 20 karaula, oko 20 kasarni (defanzivnih, žandanmerijskih, gradskih, stražarskih i td.), četiri broda kao utvrđene vatrene tačke i izuzetno velikom infrastrukturom kao što su: vode, putevi, željeznica, aerodromi, arsenal, bolnice, groblja, skladišta, radionice, magacini, škole, signalne stanice i radio stanice. Jedan kilogram zlata je u to vrijeme iznosio 3280 kruna AU ili 1640 AU-guldena. Za Vrmac je utrošeno 762,2 kilograma zlata-AU gulden se ukida 1892., kojeg zamjenjuje kruna po tečaju 1:2 ( 2 krune = 1 gulden) - kaže Pavićević.

Ako se zna da je Pojasna tvrđava i ratna luka Boka Kotorska koštala oko 175 miliona kruna, a jedan oklopljeni for oko 2,5 miliona kruna, (bez oruđa i municije) onda se lako izračuna koliko je zlata utrošeno tokom izgradnje tvrđave Boka.

Kabala

Interesantno je da je tvrđava, kad je bilo najpotrebnije (1914-1916 g.) bila neupotrebljiva, prvenstveno pronalaskom aviona, ali i naglim razvojem tehnike povećanjem dometa, razorne moći, preciznosti…